by Amado Yoro
Adda tallo a kangrunaan a mensahe ti paskua: Ayat. Kappia. Talna.
Ti Naimbag a Damag ken Pagteng kadagiti amin a tao ditoy daga.
Kadagitoy, adda met laeng tallo a banag a mainaig iti paskua: Ti Sagut. Ti Ubing a Mesias Ti Panawen.
Sabali ti kaadda met dagiti tallo a banag iti Paskua kas iti Kayo iti Paskua. Ti Santa Klaus. Ti Bethlehem[Belen]. Adda dagiti kapampanunotan no apay a selebraran ti paskua. Kaano a nayanak ni Jesus. Sadino ken ania ti namunganayan ti pannakapaliiw ti Paskua.
Ngem segun wenno maibatay iti maysa a panagsukisok, nga insuratko iti maysa nga isyu ti Ilokandia Magasin idi 1978, ken impablaak ti Hawaii Filipino News idi Disiembre 16-31, 1983, idi un-unana mapaliiw laeng ti paskua a kas maysa a ritual. Ket kadagiti misionero a Protestante ti nangpaliiw ti paskua a kas relihion apaman a nairugi ti panagpaskua dagiti Kanaka. Ngem saan la nga iti Hawaii ti nagwarasan ti kasta a wagas.
Kas naagapad iti nasao a sukisok, nga idi nga agwarasen ti kristianismo kadagiti nadumaduma a luglugar, nain-inut a nanaynayonan kadagiti adu a parambak ken adu a ragragsak. Aginggana kadagitoyen nga aldaw, maselebraran ti paskua a kas simbolo ti kappia, naimbag a damag, ken naimbag a pagteng kadagiti tattao iti daga.
Impablaak ti maysa a pagiwarnak iti US Mainland a ti paskua ket narugian a naselebraran iti Disiembre 25 kadagidi a panawen a 354 A.D. babaen ken ni Liberius iti Roma. Pinili ni Liberius dayta a petsa tapno maaddaan dagiti adu a pagano ti gundaway nga agbalin a kristiano iti piesta maitutop unay iti Paskua.
Kadagita a pannakarambak ti paskua a kas piesta a panagbaliw [conversion] dagiti rinibu a pagano iti Roma, adda dagiti sursuro ken galad a kas iti pannangted kadagiti nadumaduma a kita ti sagsagut. Ket manipud ngarud idin, nagbalinen, kas kustombre ket naipakadawyanen a paset ti panagbiag dagiti pagano kalpasan iti panagbalinda a kristiano.
Kabayatanna, kadagidi met la a panawen, nayam-ammo ti makunkuna a Santa Klaus [Santa Claus] iti las-ud iti kanikatlo a siglo babaen ti maysa nga Obispo iti Myra iti Asia Minor.
Nagbalin a legendary ti Santa Klaus a kas addaan iti dakkel a panagpuspuso: managayat, manangisagut. Isu ti mangted kadagiti adu a sinupsupot a balbalitok. Ket nagangayanna la ket ngarud a nagbalin a Santo a patron iti Holland.
Inladawan ni Dale Evan Rogers iti librona a “Christmas is Always” a ti Santa Klaus ket mapapati a nagkagay iti nabengbeng ken nalabaga a pagan-anay. Addaan iti nalabaga a bonete, nalabaga a botas ket maipagarup a dagita ti aruatenna a mangsalaknib kenkuana tapno saan a kapten ti lam-ek ken lamiis aglalo kadagiti panawen a panagdaldaliasatna kadagiti nalamiis a dagdaga ken luglugar ti Amianan wenno iti nalatlatak nga awag iti North Pole. Ta uray pay nga aglugan kadagiti ulnas a guyoden dagiti napartak a reindeer, adda latta met dagiti panagpagpagnana.
Nagbalin ti Santa Klaus a St. Nikolas iti America idi suraten ni Clement Moore ti daniwna: “A Visit From St. Nikolas” idi 1882 babaen iti librona a para kadagiti ubbing.
Ni Moore ti maipagarup a nangiladawan ken ni Santa Klaus a kas maysa a nalukmeg, imingan iti puraw, naragsak, naganaygay ken dakkel ti katawana a lakay. Nagsakay ti reindeer ken nagkawes iti narangrang a nalabaga. Ket ti Santa Klaus met laeng ti makunkuna a “mangmangted kadagiti adu a sagsagut.”
Ket ngarud daydi a kapampanunotan, nagwaras iti amin a paset iti Europa kas pakalaglagipan ken ni Santo Nikolas, maysa a modelo iti kinaimbag.
Iti sabali a bangir, maysa a Hapones nga agnagan iti Yukio Nomura ti nagkuna a ti Santa Klaus [Santa Osijan] ket naaramid laeng a sinuman [ cake] ket naisurat laeng iti rabaw dayta a cake ti dadakkel a balikas: MERRY CHRISTMAS iti English [Naragsak a Paskua]. Daytoy a cake, segun ti research ket naiwaras kadagiti adu a pampamilia nga addaanda kadagiti ubbing.
Kuna ni Rogers iti librona a ti baiikas a Santa Claus ket nagan ti maysa a Dutch para iti San Nicolas, ngem naadaptar a kas Santa Claus kabayatan iti panagdappat dagiti Dutch settlers iti New Amsterdam wenno New York [Nueva York]. Inawagan met dagiti English a St. Nicholas, wenno sagpaminsan a maawagan iti “Old Kris Kringle.”
Kayo Ti Paskua
Napateg met ti kayo ti paskua kadatayo kas paset ti panangpaliiw ti panawen ti paskua. Maysa a kita ti dekorasion tapno iti sirok daytoy a kayo, urnosen ken pempenen dagiti adu a sagsagut. Kas inlatak met ti sabali a warnakan a nayam-ammo ti kayo ti paskua iti kanikawalo a siglo kadagidi panawen ni St. Boniface a missionero iti Germany. Segun ti nasao a warnakan, inusar ni St. Boniface ti naganus a kayo ti FIR kas simbolo iti kinasin-aw ni a Jesus.
Ket nanipud iti Alemania [Germany], nagbalin ken naipakadawyan iti panagpukan iti kayo ti paskua ket dimmanon kadagiti pagilian iti Finlandia, Norway, Denmark ken Inglateria.
Ket ditoy Hawaii, impablaak ti Advertiser, a ti kayo ti paskua ket immuna a naisangpet ditoy Honolulu babaen iti maysa nga agnagan iti Mrs. John Dominis a katugangan ni Queen Liliuokalani. Numan pay awan ti maitudo a petsa, maipagarup ketdi nga iti nagbaetan iti tawen 1837 ken 1862.
Tapno Adda met laeng buya ti kayo ti paskua, nasken a maikkan kadagiti bisti, dekorasion ken dadduma a mangpapintas ti buyana a makaay-ayo kadagiti mata ti mangkita. Kasapulan dagiti narangrang, narimat, nasileng, naraniag ken kaaduanna dagiti gumilapgilap a silaw.
Daytoy a panagarkos ket maipagarup wenno maibilang a kaugulian wenno galad dagiti pagano no kasdiay a panawen ti lam-ek ken no selebraranda ti “panagsubli ti init.”
Iti daan a Roma, agsisinnukatda kadagiti nalangto a sangsanga wenno ruruot as kas simbolo iti “Naimbag a Gasat” [Good luck]
Kadagiti Hapones, kuna ti sukisok, a kalupkopanda met ti kayo ti paskuada kadagiti “foam snow” ket dagiti Filipino, dita Filipinas, kalupkopanda wenno bistianda, ikabilda dagiti dekorasion iti kayo ti paskuada kadagiti labutab iti sabon. Ket agusar pay dagiti dadduma iti sanga ti salamagi, sabong ti magi sa ikkanda kadagiti narangrang a dekorasion kas ti papel de hapon, crepe paper.
Kaaduan a sursurotentayo ti ugali dagiti Kastila gapuna a dakkel latta ti impluensiada iti kulturatayo agasem iti aganay uppat a siglo a sinakupda ti pagilian.
Maysa a pagarigan iti makunkuna a Misa de Gallo [Misa Ti Kawitan] ken Noche Buena. Kasla saan a kompleto ti paskua no awan ti sinan-Belen a mangiparangarang ti kinapateg ti “Fiesta Navidad” a kaadda ti Maladaga a Jesus iti Kulluong. Adda met dagiti agassawa a Maria ken Jose, dagiti agpaspastor, dagiti ayup ken karnero ken dagiti Tallo nga Ari: Baltazar, Gaspar ken Melchor a mainaig la unay iti Naindaklan a Pannakayanak ti Ubing. Iti ngatuen ti Kulluong, isu ti Bituen iti Bethlehem a sinursurot dagiti Tallo nga Ari wenno dagiti tallo a mamasirib- dagiti Tallo a Mago.
Ibaga ti leyenda a naaramid ti umuna a Belen babaen ken ni St. Francis de Assissi. Maawagan ti Belen a kas “putz” idiay Bethlehem ket idinto nga awagan met dagiti Italiano iti “presepio”.
Maysa daytoy a kinapudno, saan ketdi a masarakan ti balikas a “Belen” iti Santa Biblia. Kasta met nga awan a masarakanmi iti kabaruanan a diksionario. Ketdi, masarakan ti balikas a “Bethlehem” a kas daan, duog nga ili iti Judea a mapapati a nakayanakan ni Jesus.
Naipasngay kadi ni Jesus? Pudno kadi a naipasngay ni Jesus?
Ibaga ti Biblia a kastoy: “Ta nayanak ti maysa nga ubing kadatayo, maysa nga anak a lalaki, ket iti panangiutary maiparabawto iti abagana: ket ti naganna, magaladanto iti Nakaskasdaaw. Mamagbaga. Mannakabaln a Dios. Agnanayin nga Ama. Prinsipe ti Kappia [Isaias 9:6]
Maysa pay a bersion, kuna ti Lucas 2:11:”Ta ita nga aldaw nayanak kadakayo idiay ili ni David ti maysa a mangisalakan, isu ni Kristo nga Apo”.
Masaludsod no ania ti makunkuna a paskua. Kuna ti diksionario nga isu ti aldaw a ngilinen iti Disiembre 25, ti kasangay ni Jesus.
“Christus” wenno “Christos” kadagiti Griego. “Mesias” wenno “Mesiah” ken Mannubbot. Dinakamat ti Santa Biblia ti balikas nga Ubing [ Berphos wenno paidion kadagiti Griego, kayatna a sawen, naipasngay.
“Gapuna ti Apo met laeng ikkannatayo ti maysa a pagilasinan: adtoy, maysa a birhen agsikogto, ken mangipasngayto ti maysa nga anak a lalaki ket maigaldto iti naganna nga Emmanuel” {Isaias 7:14, Mateo 2:23].
Asino daytoy makunkuna a birhen? “Jose, anak ni David, dika agduadua nga umawat ken ni Maria nga asawam, ta ti mabukel kenkuana, aramid ti Espiritu Santo. Aganakto ti maysa a lalaki a managan iti Jesus” [Mateo 2: 20-21]
Sadino ti nakayanakan ni Jesus” Iti Jerusalem a sakup ti Judea. “Idi ta nayanak ngaruden ni Jesus idiay Bethlehem sadi Judea kadagidi aldaw ni Ari Herodes….[Mateo 2:1] “Ket impasngayna ti anakna nga inauna, ket binungonna iti lampin, ket impaiddana iti kulluong “ [Lucas 2:7]
“Ket simrekda iti balay, nasarakanda ti ubing ken ni Maria nga inana, ket nagrukbabda Kenkuana, nagdaydayawda ket indatonda dagiti sagsagutdaa Balitok, Insenso ken Mirra” [Mateo 2:11]
Iti Hawaii, kuna ti libro ni Roger Bye a “How Christmas Came to Hawaii”, naselebraran ti umuna a paskua idi Disiembre 25, 1786 iti kamarote iti bapor a managan iti Charlotte babaen iti panangibilin ken panangidaulo ti maysa nga agnagan iti Kapitan George Dixon, maysa a sailor a taga-Inglateria kabayatan iti panagpondo ti barkoda iti Waimea Bay, Kauai [Sandwich Island].
Segun iti libro, naisagana iti nalabon ken nabaknang unay a pangrabii a nagsasanguanda ket dita met laeng a gundaway ti pannakaiwaras dagiti adu a sagsagut kas nanunummuanda ken ni Kapitan Nathaniel Portlock.
Idi Disiembre 30, 1837 met a naammuan ti pannakaiprinta iti umuna a gundaway ti balikas a “Merry Christmas and a Happy New Year.”
Kabayatan iti panagturay ni King Kamehameha IV, improklamana ti paskua a kas National Holiday idi 1862, pitopulo ket innem a tawen kalpasan ti damo a pannakapaliiwna iti Waimea Bay, Kauai idi 1786.
Iti sabali a bangir, impablaak ti maysa a religious publication a t Disiembre 25 ket aldaw a panagpiesta dagiti Romano agpaay a pagdaydayawda iti Diosen ti Init. Saan a patien daytoy a publikasion a kasangay wenno ti Disiembre 25 ket isu ti pannakayanak ni Jesus. Kunaen pay daytoy a publikasion ti aldaw ti Disiembre 25 ket agpaay ti panagpiesta a pagdaydayawda ken ni Saturno a Diosen ti agrikultura, nga impalgak met ti sabali a religious material.
Ngem uray ania man kadagitoy ti makuna nga aldaw ti paskua, nasken laeng kadatayo ti mangpaliiw kas paset tinariingan, nabangonan ken naipaugali, tradision, kultura ken nakairuamanen a panagramrambak kas paseten ti panagdaydayaw, panangilin itoy nakristianuan a lubong.
Naragsak a paskua ken Naparabur a Baro a Tawen.
+ There are no comments
Add yours